Το Ιταλικό θέατρο στο χθες και στο σήμερα - παρουσίαση Ρεβέκκα Καββαδά

 

 

1. Ρωμαϊκή Περίοδος (3ος αιώνας π.Χ. - 5ος αιώνας μ.Χ.)

Το ιταλικό θέατρο στις απαρχές του, ιδιαίτερα την εποχή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, συνέβαλε σημαντικά στη διαμόρφωση της θεατρικής παράδοσης τόσο στην Ιταλία όσο και σε ολόκληρη την Ευρώπη. Η εξέλιξή του βασίστηκε στις πολιτιστικές επιρροές των παλαιών κατοίκων της κεντρικής Ιταλίας, των Ετρούσκων, αλλά και των Ελλήνων αποίκων της Μεγάλης Ελλάδας (Συρακούσες). Παράλληλα, οι Ρωμαίοι εισήγαγαν καινοτομίες, προσαρμόζοντας τα ελληνικά πρότυπα στις δικές τους κοινωνικές και πολιτισμικές ανάγκες. Η  κωμωδία και η τραγωδία αποτέλεσαν τα κύρια είδη θεάτρου. Δεινοί συγγραφείς κωμωδιών, επηρεασμένοι από την αττική κωμωδία της Ελλάδας, αναδείχθηκαν ο Πλαύτος (Titus Maccius Plautus 254-184 π.Χ.) και ο Τερέντιος (Publius Terentius Afer 186-159; π.Χ.). Τα έργα τους ασχολούνταν με τις ανθρώπινες σχέσεις, τα ηθικά διλήμματα και συνδύαζαν χιούμορ και κοινωνική σάτιρα.

O Λεύκιος Ανναίος Σενέκας (Lucius Anneus Seneca, 4π.Χ.-65μ.Χ.).

Η τραγωδία αναπτύχθηκε λιγότερο σε σύγκριση με την κωμωδία με τη συμβολή του Σενέκα να είναι καθοριστική. Ο Σενέκας (Lucius Annaeus Seneca, 4 π.Χ. – 65 μ.Χ.) υπήρξε σημαντική φιλοσοφική και λογοτεχνική μορφή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, γνωστός κυρίως σαν στωικός φιλόσοφος και τραγικός ποιητής. Αν και τα τραγικά του έργα,  βασισμένα στις ελληνικές τραγωδίες,  δεν ήταν γραμμένα για να παρασταθούν, αλλά για να διαβαστούν, είχαν τεράστια επιρροή στη θεατρική παράδοση. Έγινε πρότυπο όχι μόνο για τους αναγεννησιακούς τραγικούς, όπως ο Σαίξπηρ και ο Ρακίνας, αλλά και στον ευρωπαϊκό κλασικισμό.  

Οι παραστάσεις γίνονταν σε ειδικά κατασκευασμένα θέατρα, όπως το Θέατρο του Μάρκελλου στη Ρώμη. Είχαν εντυπωσιακή αρχιτεκτονική, ήταν εξοπλισμένα με μηχανισμούς για σκηνικά και ειδικά εφέ. Φιλοξενούσαν θεατρικές παραστάσεις, μουσικούς διαγωνισμούς και διαγωνισμούς ποίησης. Ωστόσο,  αργότερα το θέατρο του Μάρκελλου έπεσε σε αχρηστία,  με την αύξηση της δημοτικότητας των ιπποδρομιών και των μονομαχιών, που άρχισαν να πραγματοποιούνται στο Circus Maximus και στο Κολοσσαίο.

Θέατρο του Μάρκελλου (Teatro di Marcello)

Παράλληλα, αναπτύχθηκαν λαϊκές μορφές θεάτρου, όπως η Fabula Atellana και οι μίμοι, που προέρχονταν από την περιοχή της Καμπανίας. Αυτές ήταν  μορφές λαϊκής κωμωδίας,  συνδύαζαν αυτοσχεδιασμό με σάτιρα και προορίζονταν για τις κοινωνικά κατώτερες τάξεις. Οι παραστάσεις παρουσίαζαν  στοιχεία της καθημερινής ζωής με φανταστικά γεγονότα, προσφέροντας ζωντανή και δυναμική ψυχαγωγία. 

2. Μεσαιωνική Περίοδος (9ος - 14ος αιώνας)

Με την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας το θέατρο παρακμάζει. Οι παραστάσεις έγιναν πιο λαϊκές και εμπορικές, ενώ πολλές μορφές τέχνης καταδικάστηκαν από την Εκκλησία σαν "ειδωλολατρικές". Το ιταλικό θέατρο του Μεσαίωνα επηρεάστηκε έντονα από τη θρησκευτική παράδοση.  Οι εκκλησίες παρουσίαζαν θεατρικά έργα βασισμένα σε βιβλικές ιστορίες και βίους αγίων τα  λεγόμενα "μυστήρια" ή "θαύματα" (Mystery και Miracle Plays).   Σε πλατείες και δρόμους όμως, στήνονταν  προσωρινές εξέδρες και συνέχιζαν να παίζονται λαϊκές παραστάσεις, από διασκεδαστές και μίμους,  κρατώντας ζωντανό το κοσμικό θέατρο με τα κωμικά και δραματικά στοιχεία.

Απεικόνιση του μαρτυρίου της Απολλωνίας στο Βιβλίο των Ωρών (Ζαν Φουκέ,15ος αι.)

3. Αναγέννηση (15ος - 17ος αιώνας)

Στη διάρκεια της Αναγέννησης  το ιταλικό θέατρο γνώρισε άνθιση, αποτελώντας σημαντικό μέρος του ευρωπαϊκού πολιτιστικού αναγεννησιακού ρεύματος.

Ένα από τα κύρια θεατρικά είδη της εποχής ήταν η Commedia dell’Arte, μια αυτοσχεδιαστική μορφή θεάτρου με τυποποιημένους χαρακτήρες, όπως ο Πιερότος, ο Αρλεκίνος, η Κολομπίνα και ο Πουλτσινέλα. Οι παραστάσεις αυτές ήταν γεμάτες ζωντάνια, σάτιρα και χιούμορ, προσέλκυαν κυρίως λαϊκό κοινό. Στηρίζονταν κατά βάση στον ηθοποιό και στον αυτοσχεδιασμό του παρά στο συγγραφέα. Οι περισσότεροι ηθοποιοί έπρεπε άλλωστε να διαθέτουν ιδιαίτερη ευλυγισία και ικανότητα στο χορό. Επίσης, ήταν ένα από τα πρώτα θεατρικά είδη που συμπεριέλαβε στο θίασο και γυναίκες ηθοποιούς.

Αυτή την  περίοδο το θέατρο έγινε και μέσο προβολής της εξουσίας. Οι ηγεμόνες και οι ευγενείς το χρησιμοποιούσαν, για να επιδείξουν την ισχύ, την πολιτική  θέση και την πολιτιστική τους υπεροχή. Οι μεγαλοπρεπείς και θεαματικές παραστάσεις πραγματοποιούνταν σε παλάτια ή ειδικά κατασκευασμένα θέατρα. Συχνά, αυτές οι παραστάσεις περιλάμβαναν όχι μόνο θεατρικά έργα, αλλά  μουσική, χορό και άλλες μορφές ψυχαγωγίας.

Η Αναγέννηση έφερε  και την αναβίωση του κλασικού δράματος με  δημιουργούς, όπως ο Λουδοβίκος Αριόστο (Ludovico Ariosto, 1474-1533) με το έπος του "Μαινόμενος Ορλάνδος" (Orlando Furioso),και ο Τορκουάτο Τάσο (Torquato Tasso, 1544-1595) με το θρησκευτικό του έπος "Απελευθερωμένη Ιερουσαλήμ" (Gerusalemme Liberata). Τα έργα τους έχουν  στοιχεία της αρχαίας τραγωδίας και ιταλικά πολιτιστικά χαρακτηριστικά. Σημαντική επίσης  δραματουργική φιγούρα είναι ο Νικολό Μακιαβέλι (Niccolò Machiavelli), γνωστός κυρίως για το πολιτικό του έργο, Ο Ηγεμόνας (Il Principe). Συνέβαλε όμως στο ιταλικό θέατρο της Αναγέννησης με το κωμικό έργο Μανδραγόρας (La Mandragora) που θεωρείται ένα από τα καλύτερα δείγματα αναγεννησιακής κωμωδίας. Αποτυπώνει την εποχή  και τις κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες της Ιταλίας  χρησιμοποιώντας όμως σατιρική ματιά.

Η επιδίωξη  επαναφοράς της κωμωδίας και της τραγωδίας,  οδήγησε στην ανάγκη  δημιουργίας των πρώτων μόνιμων θεατρικών σκηνών στην Ιταλία. Το Teatro Olimpico του Αντρέα Παλλάντιο, που ολοκληρώθηκε το 1585 στη Βιτσέντσα, σηματοδότησε μια καθοριστική στιγμή στην ιστορία του θεάτρου. Ήταν η πρώτη μόνιμη θεατρική κατασκευή και θεωρείται ένα από τα πιο εμβληματικά έργα της αναγέννησης στην αρχιτεκτονική του θεάτρου. Η σχεδίασή του  ήταν επηρεασμένη από την κλασική αρχιτεκτονική και τα αρχαία ελληνικά και ρωμαϊκά θέατρα. Το ιταλικό θέατρο της Αναγέννησης έθεσε τις βάσεις για την ανάπτυξη του σύγχρονου ευρωπαϊκού θεάτρου, επηρεάζοντας βαθιά χώρες, όπως η Γαλλία και η Αγγλία.

Εσωτερικό της όπερας La Fenice στη Βενετία (1837). 

4. Μπαρόκ Περίοδος (17ος αιώνας)

Το 17ο αιώνα κατά την περίοδο της  μπαρόκ εποχής, το θέατρο στην Ιταλία  χαρακτηρίστηκε από μεγαλοπρέπεια και συναισθηματική ένταση, τόσο στη σκηνογραφία, όσο και στις ερμηνείες των ηθοποιών. Οι παραστάσεις  ήταν εντυπωσιακές και είχαν στόχο να προκαλέσουν δυνατές συγκινήσεις στο κοινό. Χρησιμοποιήθηκαν καινοτόμες τεχνικές, όπως η προοπτική στα σκηνικά που δημιουργούσαν την αίσθηση βάθους και χώρου, ενώ τα θεατρικά εφέ (κεραυνοί, καπνός, φλόγες) ενίσχυαν την ατμόσφαιρα και τον δραματικό αντίκτυπο των παραστάσεων.

Κυρίαρχη μορφή τέχνης της εποχής ήταν ένα νέο είδος λυρικού θεάτρου, η όπερα.  Συνδύαζε μουσική, τραγούδι, χορό και θεατρική δράση, αποτελώντας το αποκορύφωμα της καλλιτεχνικής δημιουργίας και προσφέροντας μια εντυπωσιακή και συναισθηματικά φορτισμένη εμπειρία για το κοινό. Ο Κλάουντιο Μοντεβέρντι (1567-1643) με το έργο του Ορφέας (L'Orfeo, 1607), θεμελίωσε την ανάπτυξη της όπερας, προσφέροντας μια επαναστατική σύνθεση, που άνοιξε νέους δρόμους στη μουσική και θεατρική έκφραση. Ένας από τους μεγαλύτερους και πιο επιδραστικούς συνθέτες της μπαρόκ εποχής ήταν και o Αντόνιο Βιβάλντι (1678-1741). Η  δουλειά του με τις καινοτομίες  και την ανάπτυξη νέων μουσικών μορφών είχε καθοριστική επίδραση στην εξέλιξη της όπερας και της μουσικής γενικότερα  καθώς την  επηρέασε και την αναβάθμισε. Στην ανάπτυξη της  όπερας σαν την πιο σημαντική μορφή τέχνης  στη θεατρική ζωή της εποχής, συνέβαλε και η δημιουργία των πρώτων μόνιμων αιθουσών θεάτρου για όπερα, όπως το Teatro Farnese στην Πάρμα (1618) και το Teatro San Cassiano στη Βενετία (1637).

Ορφέας, όπερα του Κλαούντιο Μοντεβέρντι

Στην μπαρόκ εποχή, η commedia dell'arte συνέχισε να ακμάζει, επηρεάζοντας σημαντικά το ιταλικό θέατρο με παραστάσεις γεμάτες αυτοσχεδιασμό και λαϊκό χιούμορ. Επικεντρωνόταν στην ενεργό συμμετοχή του κοινού, συνδυάζοντας σωματικό θέατρο, μίμηση και έντονες συναισθηματικές εκφράσεις. Οι χαρακτηριστικοί ήρωες, όπως ο Αρλεκίνος και η Κολομπίνα συνεχίζουν να είναι σύμβολα του λαϊκού θεάτρου.  Η μορφή αυτή θεωρούνταν η πιο δημοφιλής και ζωντανή μορφή θεάματος της εποχής, προσφέροντας  θεατρική εμπειρία σε συνδυασμό με  ψυχαγωγία και κοινωνική κριτική. 

5. Διαφωτισμός (18ος αιώνας)

Κατά την περίοδο του Διαφωτισμού (18ος αιώνας), το ιταλικό θέατρο επηρεάστηκε βαθιά από τις ιδέες της λογικής, της κοινωνικής κριτικής και της προόδου, αντανακλώντας τις κοινωνικές αλλαγές της εποχής. Ο Κάρλο Γκολντόνι (1707–1793),  έφερε επανάσταση στην κωμωδία, εγκαταλείποντας τον αυτοσχεδιασμό της Commedia dell’Arte και εισάγοντας γραπτά κείμενα με δομημένες πλοκές και καλά ανεπτυγμένους χαρακτήρες. Τα έργα του, όπως Η Λοκαντιέρα, Ο Ξενοδόχος, Ο Υπηρέτης Δύο Αφεντάδων, Ο Ιμπρεσάριος από τη Σμύρνη, σχολιάζουν κοινωνικά ζητήματα και ανθρώπινες σχέσεις με χιούμορ και αίσθηση της καθημερινότητας, εστιάζοντας στην απεικόνιση των κοινωνικών τάξεων και των ανθρώπινων ελαττωμάτων. Ταυτόχρονα, ο Κάρλο Γκότζι (1720-1806),  θεατρικός συγγραφέας από την Βενετία διατήρησε το παραδοσιακό στοιχείο της φαντασίας και των στερεοτυπικών χαρακτήρων. Χρησιμοποιούσε την τοσκανική διάλεκτο αντί της ενετικής και αυτό ήταν το πρώτο πεδίο σύγκρουσης  με τον Κάρλο Γκολντόνι και τους άλλους Ενετούς θεατρικούς συγγραφείς που έγραφαν στα Βενετσιάνικα.

Το δεύτερο και πιο  αιματηρό πεδίο ήταν η μορφή της κωμωδίας. Ο Γκότσι ήταν υπέρμαχος της Commedia dell'arte, του αυτοσχεδιασμού, δηλαδή των ηθοποιών πάνω σ’ ένα σκελετό υπόθεσης και χαρακτήρων που φορούσαν μάσκες. Ο Γκολντόνι επιζητούσε την εισαγωγή γαλλικών προτύπων, έργων δηλαδή χαρακτήρων και με συγκροτημένη εξ αρχής υπόθεση, επηρεασμένος από τον Μολιέρο.

Η όπερα συνεχίζει να ακμάζει, με λιμπρετίστες όπως ο Πιέτρο Μεταστάζιο που διαμορφώνει  το ύφος του dramma per musica, ενώ νέα θέατρα, όπως η Σκάλα του Μιλάνου (Teatro alla Scala), που εγκαινιάστηκε το 1778, αναδεικνύονται σε κέντρα της ιταλικής όπερας.

Στην ίδια περίοδο του Διαφωτισμού, ο Βιττόριο Αλφιέρι (1749–1803) κατέχει  σημαντική  θέση  και  θεωρείται ένας από τους θεμελιωτές του σύγχρονου ιταλικού δράματος.Τα έργα του, κυρίως οι 22 τραγωδίες του θεωρούνται από τις καλύτερες της ιταλικής γλώσσας. Διαπνέονται από πάθος για την ελευθερία και την καταδίκη της τυραννίας, αναδεικνύοντας την ηθική αντίσταση και τον αγώνα για κοινωνική δικαιοσύνη. Έγραψε ακόμα έξι κωμωδίες, λυρική ποίηση και το Περί τυραννίας.  Ο Αλφιέρι, με την έντονη συναισθηματική ένταση των έργων του και τις κοινωνικές του ανησυχίες, προετοιμάζει το ιταλικό θέατρο προς τη Ρομαντική Περίοδο. Διαμορφώνει την έννοια του τραγικού ήρωα σαν επαναστάτη και σκεπτόμενο άνθρωπο που αγωνίζεται για την προσωπική και πολιτική ελευθερία.

6. Ρομαντική Περίοδος (19ος αιώνας)

Ο 19ος αιώνας, εποχή του Ρομαντισμού, έφερε σημαντικές αλλαγές στο ιταλικό θέατρο, καθώς αντικατόπτριζε το πνεύμα του εθνικισμού και της ελευθερίας που κυριαρχούσε στην Ευρώπη. Το θέατρο συνδέθηκε στενά με το κίνημα του Risorgimento, το οποίο επιδίωκε την ένωση, ανεξαρτησία και εθνική ενότητα της Ιταλίας. Τα θεατρικά έργα και οι όπερες αυτής της περιόδου τόνιζαν τις ανθρώπινες θυσίες, τις κοινωνικές ανισότητες και την τραγικότητα της ύπαρξης, ενώ ηρωικοί και συναισθηματικά φορτισμένοι χαρακτήρες βρίσκονταν στο επίκεντρο.

Η όπερα κυριάρχησε στην ιταλική θεατρική σκηνή και τον 19ο αιώνα, με συνθέτες όπως ο Τζοακίνο Ροσίνι, ο Βιντσέντζο Μπελίνι, ο Γκαετάνο Ντονιτσέττι και ο Τζουζέπε Βέρντι να δημιουργούν αριστουργήματα που συνδύαζαν μουσική και θέατρο. Έργα όπως το "Ναμπούκο", η "Τραβιάτα", η "Αΐντα" του Βέρντι, εκφράζουν πατριωτικά ιδανικά, εθνικούς αγώνες και βαθιά συναισθήματα, ενώ οι μουσικές τους επηρέασαν την κοινωνία της εποχής. Παράλληλα, στο δραματικό θέατρο, συγγραφείς όπως ο Σίλβιο Πέλικο με το έργο του "Φράνκο ντα Ρίμινι" να ξεχωρίζει σαν  σημαντικό δείγμα της εποχής, έφερε  στο προσκήνιο θέματα θυσίας, ελευθερίας και εθνικής ταυτότητας.

Σημαντικός  δραματουργός του τέλους του 19ου και αρχών του 20ού αιώνα υπήρξε και ο Γκαμπριέλε Ντ’ Αννούντσιο (1863–1938) . Στο θέατρο, ανέδειξε την αισθητική της φύσης και τη λαϊκή παράδοση, συνδυάζοντας λυρισμό, τραγικά πάθη και έντονο συμβολισμό. Επικεντρώθηκε στη μεγαλοπρέπεια και την ένταση της σκηνικής αφήγησης, επηρεάζοντας βαθιά την ιταλική θεατρική σκηνή.  Ένα από τα πιο γνωστά έργα του είναι Η Κόρη του Ιόριο (La Figlia di Iorio, 1904).

Ο 19ος αιώνας λοιπόν ανέδειξε το ιταλικό θέατρο  μέσο έκφρασης, τόσο της καλλιτεχνικής δημιουργίας, όσο και του κοινωνικού αγώνα, αποτελώντας γέφυρα προς τον ρεαλισμό και τις σύγχρονες μορφές θεάτρου.

7. Σύγχρονη Περίοδος (20ός αιώνας - Σήμερα)

Ο 20ός αιώνας υπήρξε περίοδος έντονου πειραματισμού και ανανέωσης για το  θέατρο, καθώς επηρεάστηκε από τις πολιτικές, κοινωνικές και πολιτισμικές αλλαγές της εποχής. Στις πρώτες δεκαετίες, κυριάρχησε το έργο του Λουίτζι Πιραντέλλο (1867-1936) που υπήρξε μια από τις πιο σημαντικές φιγούρες του ιταλικού θεάτρου, φέρνοντας επανάσταση στην τέχνη του,  εισάγοντας την έννοια του μεταμοντέρνου θεάτρου στην Ιταλία. Μέσα από έργα του, όπως Έξι Πρόσωπα Ζητούν Συγγραφέα, Έτσι Είναι, Αν Έτσι Νομίζετε, Απόψε αυτοσχεδιάζουμε, ο Πιραντέλλο  ανέτρεψε τις παραδοσιακές φόρμες του θεάτρου. Η καινοτομία του  έγκειται στο γεγονός ότι εισήγαγε  τη μέθοδο του θεάτρου μέσα στο θέατρο σπάζοντας τον "τέταρτο τοίχο", δηλαδή την παραδοσιακή διάκριση μεταξύ των ηθοποιών και του κοινού. Στα έργα του, ο Πιραντέλλο χρησιμοποιεί τους διαλόγους σαν εργαλείο για την εξερεύνηση της ψυχής των χαρακτήρων και η σκηνή υπηρετεί κυρίως την ψυχολογική ένταση. Η απλότητα των σκηνικών και η λιτότητα της κίνησης ενισχύουν αυτή την ψυχολογική διάσταση. Επίσης, η παρουσία του συγγραφέα σαν χαρακτήρα αναδεικνύει τη σύνθετη σχέση δημιουργού και χαρακτήρων, τονίζοντας την αμφισβήτηση της ανθρώπινης ταυτότητας. Με αυτή την προσέγγιση, ο Πιραντέλλο διαμόρφωσε το σύγχρονο θέατρο, επηρεάζοντας την τέχνη της αφήγησης και την κατανόηση της ανθρώπινης συνείδησης. Το 1934 του  απονεμήθηκε το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας.

Λουίτζι Πιραντέλλο

Κατά τη φασιστική περίοδο στην Ιταλία (1922-1943), το θέατρο τέθηκε υπό αυστηρό έλεγχο από το καθεστώς του Μουσολίνι. Η κυβέρνηση χρησιμοποιούσε το θέατρο σαν μέσο προπαγάνδας, ενισχύοντας εθνικιστικά και φασιστικά ιδανικά. Οργανώθηκαν θεατρικά φεστιβάλ και παραστάσεις για την προβολή της ρωμαϊκής παράδοσης και της δύναμης του φασιστικού κράτους.  Πολλοί δημιουργοί περιορίστηκαν ή λογοκρίθηκαν, ενώ άλλοι, όπως ο Πιραντέλλο, διατήρησαν έναν περίεργο  ρόλο, μερικές φορές υποστηρίζοντας και άλλοτε κρατώντας αποστάσεις από το καθεστώς. 

Μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, το ιταλικό θέατρο επηρεάστηκε από τις κοινωνικές και πολιτικές εντάσεις, οδηγώντας σε πιο πολιτικοποιημένες παραστάσεις. Σημαντική ήταν η συμβολή του Ντάριο Φο (1926-2016) , ο οποίος μέσα από σατιρικά και επαναστατικά έργα, όπως Ο Τυχαίος Θάνατος Ενός Αναρχικού, Δεν Πληρώνω! Δεν Πληρώνω!, Μυστήριο Μπούφο (Mistero Buffo), Η Μαριχουάνα της Μαμάς Είναι η Καλύτερη,  χρησιμοποίησε το θέατρο σαν μέσο κοινωνικής κριτικής καταγγέλλοντας την ανισότητα, τη διαφθορά και την αδικία. Εμπνευσμένος από την Commedia dell’Arte, ο Φο ανέπτυξε έναν μοναδικό τρόπο αφήγησης που στηριζόταν στον αυτοσχεδιασμό, τη γλώσσα του σώματος και το χιούμορ. Τα έργα του ήταν προσβάσιμα στο ευρύ κοινό, ενσωματώνοντας λαϊκές παραδόσεις και πολιτικά μηνύματα. Η σύζυγός του, Φράνκα Ράμε, υπήρξε πολύτιμη συνεργάτρια στις παραστάσεις του, συμβάλλοντας στη διάδοση των ιδεών του. Ο Ντάριο Φο τιμήθηκε με το Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1997, για την ικανότητά του να «συνδυάζει την αξιοπρέπεια των καταπιεσμένων με τη δύναμη του γέλιου», αφήνοντας μια βαθιά κληρονομιά όχι μόνο στο ιταλικό, αλλά  και στο  παγκόσμιο θέατρο.

Δύο άλλοι Ιταλοί συγγραφείς που έχουν κεντρίσει ιδιαίτερα την προσοχή είναι ο Εντουάρντο ντε Φιλίππο (1900-1984) και ο Ούγκο Μπέτι (1911- 2002).                 Ο ναπολιτάνος, Εντουάρντο ντε Φιλίππο, ήταν  θεατρικός συγγραφέας και ηθοποιός, γνωστός για τη μοναδική ικανότητά του να συνδυάζει την κωμωδία με την τραγωδία. Το θέατρο του, παρά την επιρροή της μεταπολεμικής εποχής, διατηρεί ελάχιστη σχέση με τον νεορεαλισμό,  επηρεασμένος από την πολιτιστική και λογοτεχνική παράδοση του Νότου. Στα έργα του, όπως Φιλουμένα Μαρτουράνο, Αυτά τα φαντάσματα! Η ζωή είναι όνειρο, εξετάζει τις ανθρώπινες σχέσεις και τις κοινωνικές αδικίες, μέσα από χαρακτήρες της λαϊκής τάξης.  Η κωμική του προσέγγιση είναι συχνά γεμάτη συναισθηματική ένταση και κοινωνική κριτική, κάνοντάς τον έναν από τους πιο αγαπητούς και επιδραστικούς θεατρικούς συγγραφείς της Ιταλίας του 20ού αιώνα.

Ντάριο Φο και Φράνκα Ράμε

Η γαλλική κριτική αναγνώρισε  τον Ούγκο Μπέτι σαν τον μεγαλύτερο δραματουργό, που εμφανίστηκε στην Ιταλία μετά τον Πιραντέλο, και έναν από τους μεγαλύτερους συγγραφείς της σύγχρονης Ευρώπης. Ο Μπέτι είναι συγγραφέας με σαφήνεια και ακρίβεια στην έκφραση και  έντονο ψυχολογικό βάθος. Τα έργα του ασχολούνται με καταστάσεις ανθρώπων που βιώνουν τρομακτικές εσωτερικές συγκρούσεις, αποκαλύπτοντας τις σκοτεινές πτυχές της ανθρώπινης ψυχής. Στην Ελλάδα έγινε γνωστός μετά τον θάνατό του και αρχικά η κριτική δεν τον υποδέχτηκε ιδιαίτερα θερμά, στάση που άλλαξε στη συνέχεια. Το έργο του  Η βασίλισσα και οι επαναστάτες ανέβηκε από τον Δημήτρη Μυράτ στο θέατρο Ρεξ και το  Έγκλημα στο Κατσικονήσι, ανέβηκε  στο Εθνικό το 1959 από τον Μινωτή και την Κατίνα Παξινού.

Η ανάπτυξη του νεορεαλισμού στο θέατρο, επηρεασμένη από τον κινηματογράφο, έφερε στην επιφάνεια κοινωνικά και υπαρξιακά θέματα, όπως η φτώχεια, η μετανάστευση και η πάλη των κατώτερων τάξεων. Οι θεατρικές ομάδες πειραματίστηκαν με νέες μορφές έκφρασης, σπάζοντας τα παραδοσιακά όρια μεταξύ θεατών και ηθοποιών. Παράλληλα, το μεταπολεμικό θέατρο εστίασε σε υπαρξιακά ζητήματα, ενώ η σκηνοθεσία και η σκηνογραφία γνώρισαν σημαντική πρόοδο. Επηρεασμένος από το νεορεαλισμό, ο Λουκίνο Βισκόντι(1906-1976), έφερε στο προσκήνιο ρεαλιστικές σκηνοθεσίες με ισχυρή αισθητική,  εστιάζοντας στη λεπτομέρεια και στην κοινωνική κριτική. Αν και γνωστός, κυρίως, ως σκηνοθέτης κινηματογράφου, είχε σημαντική παρουσία και στο θέατρο. Σκηνοθέτησε έργα κλασικών συγγραφέων, όπως ο Σαίξπηρ και ο Τσέχωφ.  Συνεργάστηκε  με τη Μαρία Κάλλας στο θέατρο και την όπερα, δημιουργώντας αξέχαστες παραστάσεις,  εντάσσοντας μοντέρνες ερμηνείες σε παραδοσιακά έργα. Η σκηνοθεσία του στην Τραβιάτα,  στη Μήδεια ανέδειξε τη δραματική διάσταση της Κάλλας, ξεπερνώντας τη φωνητική της ικανότητα. Μέσα από την έμφαση στη θεατρική έκφραση και την οπτική αισθητική,  οι συνεργασίες τους  παραμένουν ορόσημο για το θέατρο και την όπερα.

Σκηνοθέτες όπως ο Τζιόρτζιο Στρέλερ(1921–1997), ιδρυτής του Piccolo Teatro στο Μιλάνο, έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην αναβίωση κλασικών έργων, δίνοντας έμφαση στον ρεαλισμό και την ανθρώπινη ψυχολογία, εστιάζοντας στη λεπτομέρεια και την αισθητική αρτιότητα. Από την άλλη, ο Φράνκο Τζεφιρέλι(1923–2019), γνωστός για τις θεατρικές και όπερες παραστάσεις του, ανέδειξε τη μεγαλοπρέπεια και την ένταση των έργων σε παραγωγές όπως του Σαίξπηρ.                                    

Ο Λούκα Ρονκόνι(1933–2015), με σημαντικές δουλειές στο θέατρο και την όπερα, αναγνώρισε και ανέδειξε τις ανθρώπινες συγκρούσεις μέσα από την ψυχολογική ένταση, όπως στην παράσταση  Η Επιστροφή του Οδυσσέα στην Πατρίδα, του Κλαούντιο Μοντεβέρντι στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών (1998) και τις Βάκχες στην Επίδαυρο (2004), σε παραγωγή του Piccolo Teatro.

Ένας από τους κορυφαίους σκηνοθέτες του ιταλικού σύγχρονου θεάτρου  είναι  ο Ρομέο Καστελούτσι, που  έχει αφήσει έντονο το αποτύπωμά του και στην ελληνική θεατρική σκηνή, κυρίως μέσω του Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου.  Διεθνώς αναγνωρισμένος για τα πειραματικά και εικαστικά του έργα, έχει συνδέσει το όνομά του με τη σύγχρονη περφόρμανς και την επανερμηνεία κλασικών έργων μέ νέες μορφές  έκφρασης. Η δουλειά του  ενσωματώνει πολυμέσα και καταστάσεις που προκαλούν έντονα συναισθήματα και εκτυλίσσεται σε χώρους με βαθιά ιστορική σημασία. Στον  αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας,  παρουσίασε το Μυστήριο 11 ΜΑ στα πλαίσια της πολιτιστικής πρωτεύουσας της Ευρώπης 2023 .  Το Μάιο του 2025 θα σκηνοθετήσει  την Ιζαμπέλ Ιπέρ στη Βερενίκη του Ρακίνα, στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών με την υπόθεση του έργου να εστιάζει σε θέματα τρέλας, αλήθειας και του ψέματος του να αγαπάς και να αγαπιέσαι.

Αρχαιολογικός χώρος Ελευσίνας

Όλοι οι σκηνοθέτες και συγγραφείς συνετέλεσαν καθοριστικά στη διαμόρφωση του σύγχρονου ιταλικού θεάτρου, αναδεικνύοντας τις κοινωνικές και ψυχολογικές πτυχές της ανθρώπινης φύσης. Μέσα από την καινοτόμο σκηνοθεσία και τις φιλοσοφικές προσεγγίσεις, άνοιξαν νέους δρόμους στην εκφραστική μορφή του θεάτρου,  φέρνοντας στο προσκήνιο την αλληλεπίδραση μεταξύ του θεατρικού έργου, των ηθοποιών και του κοινού. Έτσι  ανέτρεψαν  παραδοσιακές θεατρικές φόρμες,  δημιουργώντας έργα που συνεχίζουν να επηρεάζουν την παγκόσμια θεατρική σκηνή. 

   «Το θέατρο είναι για να σε προβληματίζει, όχι για να σε λυτρώνει»                      

                                                                 Ρ. Καστελούτσι

Βιβλιογραφία

Brockett, G. O., & Hildy, J. F. (2013). Ιστορία του θεάτρου (Πρώτος τόμος). ΚΟΑΝ.

Encyclopaedia Britannica. (n.d.). Commedia dell’arte. Ανακτήθηκε στις 24 Δεκεμβρίου 2024, από https://www.britannica.com/art/commedia-dellarte

Encyclopaedia Britannica. (n.d.). Theatre in Italy. Ανακτήθηκε στις 24 Δεκεμβρίου 2024, από https://www.britannica.com/place/Theatre-in-Italy

Farrell, J., & Puppa, P. (2006). In search of Italian theatre. Cambridge University Press.

Ταμπάκη, Ά., Σπυριδοπούλου, Μ., & Αλτουβά, Α. (2015). Ιστορία και Δραματολογία Ευρωπαϊκού Θεάτρου. Κάλλιπος, Ανοικτές Ακαδημαϊκές Εκδόσεις.

Βικιπαίδεια. (n.d.). Θέατρο στην Ιταλία. Ανακτήθηκε στις 24 Δεκεμβρίου 2024, από https://el.wikipedia.org/wiki/Θέατρο_στην_Ιταλία

Δρώμενα. (2021). Μισός αιώνας ιταλικό θέατρο (1901-1950). Δρώμενα, περιοδικό για το θέατρο. Ανακτήθηκε στις 22 Νοεμβρίου 2024, από https://dromena.net/2021/12/26/misos-aionas-italiko-theatro-1901-1950/

Το αρχαίο ελληνικό θέατρο των Συρακουσών

 

Η παρουσίαση και συζήτηση για το Ιταλικό θέατρο έγινε τη Δευτέρα 16 Δεκεμβρίου 2024 στο Κέντρο Τέχνης και Πολιτισμού του Δήμου Αμαρουσίου.